دانشکده پرستاری

رنگ تلفن اورژانس به صدا در مي‌آيد. متصدي تلفن، گوشي را بر مي‌دارد. صداي مضطرب دختري جوان از آن سوي خط شنيده مي‌شود:

-                      آقا!! اونجا اورژانسه؟؟

-                      بله .... بفرماييد...

-                      آقا .... تورو خدا به دادمون برسيد... بابام ... بابام داره مي‌ميره....

-                      چي شده خانم؟ چه اتفاقي افتاده؟

-                      نمي‌دونم ...يهو افتاد رو زمين... فقط تورو خدا زودتر ... زودتر بياييد ...

-                      آدرس لطفاً..........

چند دقيقه بعد، آمبولانس اورژانس وارد كوچه مي‌شود. دخترك به سمت در مي‌دود و آن را باز مي‌كند. لحظاتي بعد دو مرد جوان با يونيفورم اورژانس، كه يكي از آنها كيفي در دست دارد، وارد خانه مي‌شوند. مردي وسط هال افتاده. 55 تا 60 ساله به نظر مي‌رسد. زني كه ظاهراً همسر اوست در كنارش نشسته و ليواني در دست دارد و در آن قاشقي را مي‌چرخاند. با اضطراب تلاش مي‌كند تا با قاشق، كمي آب قند در دهان مرد بريزد، اما موفق نمي‌شود. با ورود مأموران اورژانس، سلام مي‌كند و خود را به كناري مي‌كشد...

پزشك اورژانس، مرد افتاده روي زمين را معاينه مي‌كند و پس از چند لحظه، سكوت سنگين خانه را مي‌شكند و با ناراحتي مي‌گويد: ظاهراً سكته كرده...

و ناگهان بغض دخترك و آن زن، با هم مي‌تركد...

************

اين ماجرا، نمونه‌اي از ده‌ها اتفاق مشابهي است كه همه روزه در گوشه و كنار كشور رخ مي‌دهد و طي آن، فردي كه به ظاهر نه هيچ بيماري‌اي دارد و نه هيچ علامت و نشانه‌اي از آن، به ناگهان دچار سكته قلبي يا مغزي مي‌شود. اين فرد اگر خوش‌شانس باشد و سكته باعث مرگ او نشود، و اگر خيلي زود به مراكز درماني منتقل شود، پس از معاينات و آزمايش‌هاي پزشكي، معلوم مي‌شود كه سكته او نه تنها بي‌علت نبوده، كه ناشي از فشارخون بالا بوده است.

بنا بر اعلام سازمان جهانی بهداشت، سالانه حدود 5/7 ميليون مرگ به خاطر فشارخون بالا در سراسر دنيا اتفاق می افتد كه اين رقم، 8/12 درصد از كل مرگ ساليانه را تشكیل مي‌دهد. گزارش سال 2012 اين سازمان نشان مي‌دهد كه از هر سه نفر ميانسال، يك نفر داراي فشارخون بالا بوده است. اين امر موجب شده كه نيمي از مرگ‌ها به خاطر سكته‌هاي قلبي و مغزي باشد. اين گزارش همچنین اعلام مي‌کند که افزايش قابل توجهي از بيماري‌هاي قلبي و بيماري‌هاي مزمن ديگر به خاطر فشارخون بوده است. در بعضي از كشورهاي آفريقايي نيمي از جمعيت ميانسال، داراي فشارخون بالا هستند. فشار خون‌ كنترل نشده و آشكار نشده، علاوه بر اینکه خطرات قلبی عروقي را افزايش مي‌دهد، باعث سكته های مغزي زیادی نیز در سراسر دنيا شده است. بنا بر این گزارش،  بار اين بيماري‌ها به شدت افزايش يافته و اثر زيادي روي جمعيت فقير و كم بضاعت دارد كه اين امر مي‌تواند شكاف‌ها را در زمينه سلامت در داخل كشورها زياد نمايد. فشارخون بالاي بسياري از مردم كشورهاي در حال توسعه تشخيص داده نشده است، بنابراين آنها تحت درمان قرار نمي‌گيرند. چنانچه آنها تحت درمان قرار مي‌گرفتند، اين اقدام مي‌توانست از وقوع مرگ و مير و از بروز بيماري‌هاي قلبی عروقي و سكته های مغزي جلوگيري نمايد. در سراسر دنيا، 51 درصد از سكته‌هاي مغزي منجر به مرگ و 45 درصد از بيماري‌هاي قلبي منجر به مرگ در اثر فشارخون بالا هستند.

شيوع فشارخون بالا در ايران نيز قابل توجه است. در بررسي عوامل خطر بيماري‌هاي غيرواگير در سال 90، 5 /17 درصد افراد 15 تا 64 سال( يعني حدود 5/11 ميليون نفر ) داراي فشارخون بالا بوده‌اند.

بررسي‌هاي انجام شده در ايران نشان مي‌دهد كه عوامل خطر بيماري‌هاي قلبي عروقي هم در بزرگسالان و هم در نوجوانان شيوع دارند. طي مطالعه‌اي كه در تهران برروي 15000 بزرگسال بالاي 30 سال انجام شده، 78 درصد از مردان و 80 درصد از زنان حداقل يكي از عوامل خطر بيماري‌هاي قلبي عروقي را دارا بودند. در همين مطالعه نشان داده شده كه 4/20 درصد از بزرگسالان و 7/12درصد از كودكان به فشارخون دچار بوده‌اند.

اكنون شايد از خود بپرسيم كه با توجه به اينكه هيچ نشانه‌اي از بيماري پرفشاري خون در انسان ديده نمي‌شود، و ضمناً عوارض آن هم تا به اين حد سنگين- و گاه غيرقابل جبران- است، پس چگونه بايد از وجود آن باخبر شويم و در صورت ابتلا ، چگونه آن را كنترل كنيم تا دچار مشكلات ناشي از آن نشويم؟

اما پيش از پاسخ به اين پرسش، بايد بدانيم فشارخون بالا واقعاً به چه معني است و چه عوارضي دارد؟ ما چقدر اين بيماري را مي‌شناسيم و براي پيشگيري از ابتلا به آن چقدر آموزش ديده‌ايم؟ و آيا در صورت ابتلا، توان كنترل آن را داريم؟ و سؤالاتی از اين قبیل...

براي يافتن پاسخ اين پرسش‌ها، اندكي حوصله كنيد و تا انتهاي اين مطلب با ما همراه شويد تا به پاسخ پرسش‌هايتان برسيد.

1) تعریف علمی فشارخون بالا:

ما در مكالمات روزمره خود، واژه «فشارخون» را بارها به كار برده و درباره آن سخن‌ها گفته و شنيده‌ايم، و در ميان دوستان و آشنايان و اقوام و حتي خانواده خود، فرد يا افرادي را سراغ داريم كه مبتلا به فشارخون بالا بوده‌اند. گاهي نيز كه از مسأله‌اي عصباني شده‌ايم اصطلاحاً گفته‌ايم:«فشارخونم زده بالا» !!

امروزه آنقدر درباره فشارخون صحبت شده كه حتي بي‌اطلاع‌ترين افراد جامعه هم مي‌دانند كه دشمن شماره يك فشارخون بالا، «نمك» است. اما بسياري از مردم اطلاعاتشان در همين حد است و اگر از آنها بخواهيم تا توضيح بيشتري درباره اين بيماري بدهند و راه‌هاي پيشگيري و كنترل آن را بگويند، معمولاً چيز زيادي نمي‌دانند. اما فشارخون بالا چيست؟ و تعريف علمي آن، كدام؟

دكتر بيژن صدري زاده مشاور وزير بهداشت در اين زمينه مي‌گويد: « بيماري فشارخون كه به افزايش فشارخون يا پرفشاري نيز معروف است يك ناراحتي مزمن پزشكي است كه در آن فشارخون داخل شريان‌ها بالا مي‌رود و در نتيجه، قلب بايد بيشتر از معمول كار كند تا خون را در داخل عروق به گردش درآورد». به گفته وي،« بيماري فشارخون به مواردي اطلاق مي‌شود كه فشارخون سيستوليك(وقتي كه عضله قلب در حال پمپاژ يا انقباض است) برابر با 140 ميليمتر جيوه يا بالاتر و فشارخون دياستوليك(در فاصله دو پمپاژ وقتي كه قلب در حال استراحت است ) برابر با 90 ميليمتر جيوه يا بالاتر باشد».

2) علائم فشارخون بالا و عوارض آن:

اكنون كه تعريف علمي فشارخون بالا را دانستيم، اين سوال پيش مي‌آيد كه علامت اين بيماري چيست و چگونه بايد به وجود اين بيماري پي ببريم؟ و در صورت بي اطلاعي، چه عوارضي براي ما دارد؟ خانم دكتر طاهره سماوات رئيس اداره قلب و عروق وزارت بهداشت، فشارخون بالا را يك بيماري مزمن و بسيار موذي و يك قاتل خاموش معرفي مي‌كند و مهمترين ويژگي آن را "بدون علامت" بودن آن مي‌داند؛ به طوري كه ممكن است فردي سال‌ها دچار فشارخون بالا باشد، بدون آنكه خودش از آن اطلاع داشته باشد، و اين بسيار خطرناك است.به گفته او، چنين فردي تنها زماني از بيماري خود مطلع مي‌شود كه يكي از ارگان‌هاي حياتي بدن او مثل مغز، قلب، چشم يا كليه او درگير عوارض اين بيماري شود و آسيب ببيند.

3)چه عواملی باعث ایجاد فشارخون بالا می شوند؟

بنا به گفته متخصصان، عواملی چند می توانند باعث ایجاد این بیماری در بدن شوند. در فشارخون، سن فرد يك فاكتور مهم است. افزايش سن همراه با افزايش فشارخون است. از عوامل دیگر می توان به تصلب شرائین، چاقی، بی تحرکی، استعمال دخانیات، مصرف غذاهای شور و چرب، مصرف مشروبات الکلی، سوابق خانوادگی در ابتلا به این بیماری و استرس ها اشاره کرد.

4)عوارض فشارخون بالا در بدن:

افزایش فشارخون در بدن، باعث بروز عوارضی، هم از بعد فردی و هم از بعد اجتماعی می‌شود.

الف)عوارض فردی: بيماري فشارخون يكي از عوامل خطر مهم بيماري‌هاي قلبي عروقي شامل سكته مغزي، سكته قلبي (حمله قلبي)، نارسايي قلب، بيماري كليه و بيماري‌هاي عروق محيطي مي‌باشد. ساليانه ميليون‌ها نفر از مردم دنيا به علت بيماري‌هاي مذكور كه عامل خطر اصلي آنها افزايش فشارخون است به علت مرگ زودرس جان خود را از دست مي‌دهند و عده زيادي از آنها به معلوليت دچار مي‌شوند.

ب)عوارض خانوادگی و اجتماعی: زمانی که یک فرد بر اثر افزایش فشارخون دچار سکته مغزی می شود به جز خود او که بیشترین آسیب را متحمل شده، خانواده او نیز دچار آسیب های روحی و روانی، مالی، و اجتماعی می شوند. به طور مثال وقتی پدر خانواده دچار سکته شود، همسر و فرزندان او یک حامی بزرگ را از دست خواهند داد. این امر هم جنبه‌های مادی، و هم معنوی را شامل می شود. در چنین مواقعی، به خصوص اگر با مرگ فرد همراه باشد، خلأهای عمیق روحی در میان بازماندگان ایجاد خواهد شد. در بعضی موارد نیز با توجه به فقدان یا از کارافتادگی پدر خانواده، همسر و فرزندان او با بحران های مالی در زندگی خود مواجه خواهند شد، که این امر خود باعث تزلزل جایگاه اجتماعی آنان و در نتیجه بروز مشکلاتی دیگر خواهد بود.

از نظر اجتماعی نیز با فوت، و یا معلوليت و ازکارافتادگی یک فرد، یک نیروی کارآمد از گردونه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و یا فرهنگی خارج خواهد شد که برای کشور خسارت‌بار است. از سوی دیگر همه ساله بودجه زیادی صرف درمان اینگونه بیماران و ارائه خدمات بهداشتی- درمانی به آنان می شود که هزینه‌های هنگفتی را به بخش‌های بهداشت و درمان کشور تحمیل می سازد.

5) راه های پیشگیری از ابتلا به فشار خون بالا :

شواهد نشان مي‌دهد كه با رعايت موارد زیر می توان تا حد زیادی، از ابتلا به فشار خون بالا جلوگیری کرد:

-                      كم كردن مصرف نمك(کمتر از 5 گرم در روز، يعني به اندازه يك قاشق چاي‌خوري)

-                      داشتن رژيم غذایی متعادل( اجتناب از غذاهای چرب و شور و مصرف زیاد سبزیجات تازه)

-                      اجتناب از مصرف دخانيات

-                      داشتن فعاليت‌هاي دائمي فيزيكي به خصوص پیاده روی و شنا

-                      داشتن وزن مناسب و جلوگیری از چاقی شکمی

-                      كنترل دوره‌اي فشارخون بعد از سن 20سالگي

-                      اجتناب از مصرف نوشابه های الكلی

6)چگونگی کنترل فشارخون بالا (پس از ابتلا):

حال اگر مبتلا به فشارخون شدیم برای کنترل آن و کاهش آسیب‌ها و عوارض آن چه باید کرد؟

در اینجا به بعضی راه‌های کنترل پرفشاری خون اشاره می‌کنیم:

الف)رژیم غذایی: يكي از علل اصلي و مهم در ايجاد بيماري‌ فشارخون بالا و بيماري‌هاي قلبي عروقي،  نحوه تغذيه و الگوي مصرف غذايي است. از میان فاکتورهای تغذیه‌ای شواهد قوی مبنی بر نقش نمک در بالا رفتن فشارخون وجود دارد. این مسئله در مطالعات گسترده‌ای که در دنیا روی جوامع انسانی، حیوانات آزمایشگاهی و مطالعات ژنتیک انجام شده و نیز مطالعات بالینی بزرگ مشخص شده است. مطالعات نشان داده که کاهش حدود 6 گرم نمک دریافتی روزانه باعث کاهش 24 درصدی سکته مغزی و کاهش 18درصدی بیماری عروق کرونر می‌شود و حدود 5/2 میلیون مرگ و میر را کاهش می‌دهد. ساير مطالعات نشان داده است كه 25 درصد کاهش نمک، ریسک حوادث قلبی عروقی را 25 درصد کاهش می‌دهد.

دركشور ما مصرف نمك در حدود 10 تا 12 گرم در روز برآورد شده است كه از ميزان توصيه شده كه كمتر از 5 گرم در روز است، حداقل 2 برابر بيشتر است. بنابراين هرگز به غذاي خود سر سفره نمك اضافه نكنيد، و هر نوشيدني و يا غذاي آماده‌اي كه از فروشگاه مي‌خريد حتماً به ميزان نمك موجود در آن كه اكثراً به نام سديم (Sodium) مي‌نويسند، توجه كنيد. چيپس و انواع غلات حجيم شده مثل پفك به دليل شوري و نمك زياد‌، ذائقه كودكان را به غذاهاي شور عادت مي‌دهد و زمينه را براي افزايش فشار خون و بيماري‌هاي قلبي عروقي در دوران بزرگسالي افزايش مي‌دهد.

از سوي ديگر، پتاسيم و كلسيم مي‌توانند به كاهش فشارخون كمك كنند. موز، زردآلو، انجير، گريب فروت، هلو، انگور و آلو، ميوه‌هايي سرشار از پتاسيم هستند كه در كاهش فشارخون بالا مؤثرند. سيب‌زميني، سير، كلم بروكلي، كدوسبز، قارچ و گوجه‌فرنگي و سبزي نيز سرشار از پتاسيم هستند. حبوبات نيز از اين مواد غني مي‌باشند. مركبات، توت‌ها و سبزي‌هاي داراي برگ سبز، منابع خوب ويتامين ث هستند. دريافت كم اين ويتامين با فشارخون بالا ارتباط دارد. خوردن گوشت‌هاي سفيد مانند مرغ و ماهي طبخ شده بدون نمك براي افراد دچار فشارخون بالا توصيه مي‌شود. براي معطر كردن گوشت مي‌توان از سبزي‌هاي معطر، ادويه‌ها و ميوه‌ها استفاده كرد. ماهي را نيز مي‌توان با شويد، فلفل قرمز يا سياه، مركبات، سس‌هاي خانگي بدون نمك يا ساير سبزي‌ها معطر كرد. مصرف ماهي‌هاي با اسيدهاي چرب مفيد از قبيل حلوا، قزل‌آلا و قباد حداقل دوبار در هفته توصيه مي‌شود.

 افرادي كه از فشارخون بالا رنج مي‌برند بايد از خوردن غذاهايي مانند: سوسيس، كالباس، كنسرو گوشت، ماهي دودي يا كنسرو شده، سس‌ها و كنسرو لوبيا كه سرشار از سديم هستند، پرهيز كنند. در طبخ به جاي كره و روغن جامد نباتي بهتر است از روغن زيتون، سويا و كانولا استفاده كرد. مواد حاوي كافئين از قبيل قهوه، نوشابه‌هاي كولا و شكلات سبب افزايش فشارخون مي‌شوند و بايد در حد اعتدال مصرف شوند.

ب) درمان دارویی:  در بعضي از بيماران كه فشارخون بالا در مورد آنها تشخيص داده مي‌شود، با رعايت نكاتي از سوي پزشك و متناسب با وضعيت جسمي فرد، درمان دارويي آغاز مي‌گردد. بنابراين افراد مبتلا به فشارخون براي جلوگيري از سكته‌هاي مغزي و قلبي حتماً بايد داروهايشان را مرتب مصرف كنند.

 اگر بيمار به طور خودسرانه دارويش را قطع كند فشارخون او بيشتر از قبل بالا مي‌رود چون بدن او با آن وضعيت تطابق پيدا كرده و وقتي يك دفعه دارو را قطع مي‌كند به دليل مكانيزم‌هاي بدن، فشارخون بالاتر مي‌رود و خطر خونريزي مغزي به‌ وجود مي‌آيد.

مسأله‌اي كه ميان مردم خيلي شايع است، مصرف بي‌رويه داروهاي بروفن، ديكلوفناك و داروهايي است كه اصطلاحاً به آنها( ان سد) NSAID گفته مي‌شود (داروهاي التهابي غير استروئيدي). اين داروها به شدت باعث افزايش فشارخون و تخريب كليه مي‌شوند. متخصصان توصيه مي‌كنند كه مردم نبايد به محض داشتن يك درد كوچك از اينگونه داروها استفاده كنند. بهترين داروي ضد درد، استامينوفن است كه آن را هم بايد كم مصرف كنند چون آن هم خطرات خاص خودش را دارد.

7) نقش استرس ها در افزايش فشار خون:

به طور کلی استرس، پدیده پیچیده‌ای است که روی همه ابعاد وجودی شخص تاثیر می‌گذارد. از جمله عوامل استرس‌زا می‌توان به این موارد اشاره کرد: از دست دادن عضو خانواده، طلاق، جدایی، ورشکستگی، ترک منزل، ازدواج، بارداری، جنگ، استرس ‌های شغلی، حوادث و بلایای طبیعی، تصادفات، عوامل اجتماعی مثل فقر، بیکاری، شهرنشینی، تغییر در شرایط زندگی و بیماری‌های جسمی و روانی.

تحقيقات جديد محققان حاکي از آن است که استرس هاي زيادي که در هنگام فشارهاي شغلي و انجام کارهاي سخت رخ مي دهد مي تواند منجر به افزايش فشار خون شود. محققان مي گويند افزايش فشار خون در مردها و يا افرادي که در محيط کار مورد حمايت قرار نمي گيرند، بيشتر ديده مي‌شود.

استرس طولانی مدت و مزمن باعث افزایش فشار خون به همراه بالا رفتن كلسترول می شود. استرس می تواند موجب آزاد شدن هورمون‌هایی شود كه تولید لخته خون را در بدن تسهیل كند.كافئین و دخانیات می توانند در هر دقیقه ۱۴ بار ضربان قلب را افزایش دهند ولی اگر همراه با استرس مصرف شوند این افزایش به ۳۸ بار در دقیقه می رسد.

ما مي‌توانيم به كمك آموزه‌هاي ديني نيز  با استرس‌ها مقابله كنيم. مثلاً حسادت، يك عامل استرس‌زاست. اگر ما بتوانيم حسادت را در خودمان از بين ببريم باعث آرامش ما مي‌شود. يا مثلاً قناعت، كه مي‌تواند به ما آرامش بدهد. دركل، رضايت از زندگي، زياده طلب نبودن و ... باعث مي‌شود كه استرس‌ها در ما از بين برود و از ابتلا به فشارخون بالا جلوگيري كند.

8) نقش خانواده در کاهش و کنترل فشارخون بالا:

بعضي رفتارهاي اعضاي خانواده مي‌تواند روي فشارخون فرد مؤثر باشد. مثلاً اگر مادري فشارخون داشته باشد و فرزند او دير به منزل بيايد، اين مادر دچار دلشوره و استرس مي‌شود و اين برايش خطرناك است. يا مثلاً پدري فشارخون دارد و فرزندان او خواسته‌هاي بيش از حد از او دارند كه اين امر باعث وارد كردن استرس به او مي‌شود. بنابراين همه اعضاي خانواده بايد به افراد فشارخوني كمك كنند تا دچار هيجان و استرس نشوند.

9) راه‌های کاهش میزان آسیب سکته‌های مغزی و قلبی:

افرادي كه بر اثر افزايش فشارخون، دچار سكته هاي مغزي مي‌شوند، بايد با انجام كاردرماني و حركات ورزشي و فيزيوتراپي، از پيشرفت معلوليت ناشي از سكته پيشگيري كنند. اين افراد بايد در روزهاي معيني در هفته با مراجعه به مراكز توانبخشي كه براي اينگونه بيماران در نظر گرفته شده، به انجام فيزيوتراپي و كاردرماني بپردازند.

سخن پاياني: بر اساس آنچه گفته شد، مي‌توان گفت يكي از بيماري‌هاي خاموش قرن ما فشارخون است كه از سوي مردم و جامعه كمتر مورد توجه قرار گرفته است. شايد دليل نامگذاري سال 2013 از سوي سازمان جهاني بهداشت به موضوع فشارخون بالا، اهميت اين بيماري و ضرورت توجه همگان به اين موضوع حياتي بوده است. از اين رو شايسته است تا همه ما و به ويژه مسئولان نظام سلامت كشور، توجهي بيش از پيش به اين بيماري داشته باشند تا به ياري خدا، عوارض آن را در جامعه به حداقل برسانيم.