دانشکده پرستاری

حقيقت شب قدر

معنا و ماهيت حقيقى شب قدر چيست ؟
»قدر» در لغت به معناى اندازه و اندازه‏گيرى است. «تقدير» نيز به معناى اندازه‏گيرى و تعيين است. معناى اصطلاحى «قدر»، عبارت است از ويژگى هستى و وجود هر چيز و چگونگى آفرينش آن‏ به عبارت ديگر، اندازه و محدوده وجودى هر چيز، «قدر» نام دارد.
بنابر ديدگاه حكمت الهى، در نظام آفرينش، هر چيزى اندازه‏اى خاص دارد و هيچ چيزى بى‏حساب و كتاب نيست.
استاد مطهرى در تعريف قدر مى‏فرمايد: «قدر به معناى اندازه و تعيين است، حوادث جهان از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعيت مكانى و زمانى آنها تعيين شده است، مقدور به تقدير الهى است».
در روايتى از امام رضا(ع) پرسيده شد: معناى قدر چيست؟
امام رضا (ع) فرمود: «تقدير الشى‏ء، طوله و عرضه» اندازه‏گيرى هر چيز اعم از طول و عرض آن است»
و در روايت ديگر، اين امام بزرگوار در معناى قدر فرمود: «اندازه هر چيز اعم از طول وعرض و بقاى آن است».
بنابراين، معناى تقدير الهى اين است كه در جهان مادى، آفريده‏ها از حيث هستى، آثار و و يژگى‏هايشان محدوده‏اى خاص دارند. اين محدوده با امورى خاص مرتبط است؛ امورى كه علل و شرايط آنها هستند و به دليل اختلاف علل و شرايط، هستى، آثار و ويژگى‏هاى موجودات مادى نيز متفاوت است.
هر موجود مادى به وسيله قالب‏هايى از داخل و خارج، اندازه‏گيرى و قالب‏گيرى مى‏شود. اين قالب، حدود، يعنى طول، عرض، شكل، رنگ، موقعيت مكانى و زمانى و ساير عوارض و ويژگى‏هاى مادى آن به شمار مى‏آيد. پس معناى تقدير الهى در موجودات مادى، يعنى هدايت آنها به سوى مسير هستى‏شان است كه براى آنها مقدر گرديده است و در آن قالب‏گيرى شده‏اند.
شب قدر کدام شب است؟
در قرآن کریم آیه‏اى که به صراحت ‏بیان کند شب قدر چه شبى است دیده نمى‏شود. ولى از جمع‏بندى چند آیه از قرآن کریم مى‏توان فهمید که شب قدر یکى از شب‏هاى ماه مبارک رمضان است.
قرآن کریم از یک سو مى‏فرماید:
« انا انزلناه فى لیله مبارکه‏»( دخان/ 3)
این آیه گویاى این مطلب است که قرآن یکپارچه در یک شب مبارک نازل شده است.
و از سوى دیگر مى‏فرماید:
« شهررمضان الذى انزل فیه القرآن‏.»(بقره / 185)
گویاى این است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است.
و در سوره قدر مى‏فرماید:
«انا انزلناه فى لیله القدر.» (قدر/1)
از مجموع این آیات استفاده مى‏شود که قرآن کریم در یک شب مبارک در ماه رمضان که همان شب قدر است نازل شده است.
پس شب قدر در ماه رمضان واقع است.
امااین که کدام یک از شب‏هاى ماه رمضان شب قدر است، در قرآن کریم چیزى برآن دلالت ندارد. و تنها از راه اخبار مى‏توان آن شب را معین کرد .
در بعضى از روایات منقول از ائمه اطهار علیهم السلام شب قدر مردد بین شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است و در برخى دیگر از آنها مردد بین شب بیست و یکم و بیست و سوم و در روایات دیگرى متعین در شب بیست و سوم است.
عدم تعيین یک شب به جهت تعظیم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند .

پس از دیدگاه روایات ائمه اهل بیت علیهم السلام :
شب قدر از شب‏هاى ماه رمضان و یکى از سه شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم اين ماه مبارك مي باشد.
در اين شب (كه شب نزول قرآن به شمار مى‏آيد) عبادت، فضيلت فراوان دارد و در نيكويى سرنوشت يك ساله بسيار مؤثر است.
در اين شب تمام حوادث سال آينده به امام هر زمان ارائه مى‏شود و وى از سرنوشت خود و ديگران با خبر مى‏گردد.
امام باقر(ع) مى‏فرمايد: "انه ينزل فى ليلة القدر الى ولى الامر تفسير الامور سنةً سنةً، يؤمر فى امر نفسه بكذا و كذا و فى امر الناس بكذا و كذا"؛
در شب قدر به ‏ولى امر(امام هر زمان) تفسير كارها و حوادث نازل مى‏شود و وى درباره خويش و ديگر مردمان مأمور به دستورهايى مى‏شود.
پس شب قدر شبى است كه :
1- قرآن در آن نازل شده است .
2- حوادث سال آينده در آن تقدير مى‏شود .
3-  اين حوادث بر امام زمان عرضه و آن حضرت مامور به كارهايى مى‏گردد .
بنابراين، مى‏توان گفت شب قدر، شب تقدير و شب اندازه‏گيرى و شب تعيين حوادث جهان ماده است .
اين مطلب مطابق آيات قرآنى نيز مى‏باشد؛
زيرا در آيه 185 سوره مباركه بقره مى‏فرمايد:
«شهْر رمضان الّذي أنْزل فيه الْقرْآن»؛
ماه رمضان كه در آن قرآن‏ نازل شده است.
طبق اين آيه، نزول قرآن(نزول دفعي) در ماه رمضان بوده است.
و در آيات 3 - 5 سوره مباركه دخان مى‏فرمايد :
إنّا أنْزلْناه في ليْلةٍ مباركةٍ إنّا كنّا منْذرين فيها يفْرق كلّ أمْرٍ حكيمٍ أمْراً منْ عنْدنا إنّا كنّا مرْسلين»
اين آيه نيز تصريح دارد كه نزول (دفعى‏) قرآن در يك شب بوده است كه از آن به شب مبارك تعبير شده است. همچنين در سوره مباركه قدر تصريح شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است .
پس با جمع آيات سه گانه بالا روشن مى‏شود :
1-  قرآن در ماه رمضان نازل شده است .
2- قرآن در شبى مبارك از شب‏هاى ماه مبارك رمضان نازل شده است .
3- اين شب، در قرآن شب قدر نام دارد .
ويژگى خاص اين شب بر حسب آيات سوره مباركه «دخان» دو امر است :
الف. نزول قرآن .
ب. هر امر حكيمى در آن شب مبارك جدا مى‏گردد .
اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسير آيات سوره مباركه «دخان» است، شش ويژگى براى شب قدر مى‏شمارد :
الف. شب نزول قرآن است"إنّا أنْزلْناه في ليْلة الْقدْر"
ب. اين شب، شبى ناشناخته است و اين ناشناختگى به دليل عظمت آن شب است"و ما أدْراك ما ليْلة الْقدْر "
ج. شب قدر از هزار ماه بهتر است."ليْلة الْقدْر خيْرٌ منْ ألْف شهْرٍ "
د. در اين شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالميان نازل مى‏شوند "تنزّل الْملائكة و الرّوح فيها بإذْن ربّهمْ "
و روايات تصريح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل مى‏شوند .
ه . اين نزول براى تحقق هر امرى است كه در سوره «دخان» بدان اشاره شده است(منْ كلّ أمْرٍ)
و اين نزول، كه مساوى با رحمت خاص الهى‏بر مومنان شب زنده دار است، تا طلوع فجر ادامه دارد "سلامٌ هي حتّى مطْلع الْفجْر "
و. شب قدر، شب تقدير و اندازه‏گيرى است؛ زيرا در اين سوره - كه تنها پنج آيه دارد - سه بار «ليلة القدر» تكرار شده است و اين نشانه اهتمام ويژه قرآن به مسئله اندازه‏گيرى در آن شب خاص است .

وقایع شب قدر
الف- نزول قرآن
ظاهر آیه شریفه « انا انزلناه فى لیله القدر» این است که همه قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبیر به انزال کرده که ظهور در یکپارچگى و دفعى بودن دارد نه تنزیل، که ظاهر در نزول تدریجى است .
قرآن کریم به دو گونه نازل شده است :
1- نزول یکباره در یک شب معین .
2- نزول تدریجى در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم (ص)
آیاتى چون «قرانا فرقناه لتقراه على الناس على مکث ونزلناه تنزیلا.»( اسراء / 106 ) نزول تدریجى قرآن را بیان مى‏کند .
در نزول دفعى (و یکپارچه)، قرآن کریم که مرکب از سوره‏ها و آیات است ‏یک دفعه نازل نشده است ‏بلکه به صورت اجمال همه قرآن نازل شده است چون آیاتى که درباره وقایع شخصى و حوادث جزئى نازل شده، ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاصى دارد که درباره آن اشخاص و آن احوال و درآن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنین آیاتى درست در نمى‏آید مگر این که زمان و مکانش و واقعه‏اى که درباره‏اش نازل شده رخ دهد به طورى که اگر از آن زمان‏ها و مکان‏ها و وقایع خاص صرف نظر شود و فرض شود که قرآن یک باره نازل شده، قهرا موارد آن آیات حذف مى‏شود و دیگر بر آنها تطبیق نمى‏کنند، پس قرآن به همین هیئت که هست دوبار نازل نشده بلکه بین دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصیل است. همان اجمال و تفصیلى که درآیه شریفه «کتاب احکمت ایاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر.»( هود / 1) به آن اشاره شده است. و در شب قدر قرآن کریم به صورت اجمال و یکپارچه بر پیامبر اکرم (ص ) نازل شد و در طول بیست و سه سال به تفصیل و به تدریج و آیه به آیه نازل گردید .
ب- تقدیر امور
خداوند متعال در شب قدر حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگى، وسعت ‏یا تنگى روزى، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... تقدیر مى‏کند .
در آیه شریفه «انا انزلناه فى لیله القدر»( قدر / 1 ) کلمه «قدر» دلالت‏ بر تقدیر و اندازه‏گیرى دارد و آیه شریفه «فیها یفرق کل امر حکیم.‏» (دخان / 6 ) که در وصف شب قدر نازل شده است‏ بر تقدیر دلالت مى‏کند. چون کلمه «فرق‏» به معناى جدا سازى و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است. و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‏اى که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‏گیرى مشخص سازند. امور به حسب قضاى الهى داراى دو مرحله‏اند، یکى اجمال و ابهام و دیگرى تفصیل. و شب قدر به طورى که از آیه "فیها یفرق کل امر حکیم".‏ برمى‏آید شبى است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون مى‏آیند .
ج- نزول ملائکه و روح
بر اساس آیه شریفه « تنزل الملئکه والروح فیها باذن ربهم من کل امر.»( قدر / 4) ملائکه و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل مى‏شوند. مراد از روح، آن روحى است که از عالم امر است و خداى متعال درباره‏اش فرموده است "قل الروح من امر ربى‏ . "( اسراء / 85 ) دراین که مراد از امر چیست؟ بحث‏هاى مفصلى در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث ‏به دو روایت در مورد نزول ملائکه و این که روح چیست ‏بسنده مى‏شود .
1- پیامبر اکرم (ص) فرمود: وقتى شب قدر مى‏شود ملائکه‏اى که ساکن در (سدره المنتهى‏) هستند و جبرئیل یکى از ایشان است نازل مى‏شوند در حالى که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم‏هایى را به همراه دارند .
یک پرچم بالاى قبر من، و یکى بر بالاى بیت المقدس و پرچمى در مسجد الحرام و پرچمى بر طورسینا نصب مى‏کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه‏اى دراین نقاط نمى‏ماند مگر آن که جبرئیل به او سلام مى‏کند، مگر کسى که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت ‏خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد.
2-  از امام صادق علیه السلام در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکه است و روح ازآن سنخ نیست. مگر نمى‏بینى خداى تعالى فرموده: «تنزل الملئکه والروح‏» پس معلوم مى‏شود روح غیر از ملائکه است .
د- سلام و امنیت
قرآن کریم در بیان این ویژگى شب قدر مى‏فرماید: «سلام هى حتى مطلع الفجر.»( قدر / 5 ) کلمه سلام و سلامت ‏به معناى عارى بودن از آفات ظاهرى و باطنى است. و جمله «سلام هى‏» اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهى تعلق گرفته است‏ به این که رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوى او روى مى‏آورند و نیز به این که در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد. به این معنا که عذابى جدید نفرستد. و لازمه این معنا این است که دراین شب کید شیطان‏ها هم مؤثر واقع نشود چنانکه در بعضى از روایات نیز به این معنا اشاره شده است .